Fatima verbindt én maakt een statement

‘Kom maar mee-eten’, had Fatima Bouchataoui aangeboden. Wie zegt daar nee op? Het is 11 uur ’s morgens en we zijn in Laken, bij gemeenschapscentrum Nekkersdal. Heerlijke geuren komen ons tegemoet. Vandaag wordt er gekookt in de sociale buurtkeuken NicNac Solidair die hier gevestigd is. Op het menu: veggie hamburgers en een buslading verse groenten. Een 25-tal vrouwen is druk in de weer. Bouchataoui heeft een baby van een van de deelneemsters op de arm. Tussen de couscous en de patatten verwelkomt ze een nieuwsgierige buurtbewoner.

‘We koken altijd vegetarisch en iedereen is welkom’, legt ze uit. ‘NicNac is een toevalstreffer: het restaurant in Nekkersdal kwam vrij. De buurtbewoners wilden graag een plek om samen te koken voor anderen en van elkaar te leren. De mensen pakken het zélf vast, alles vertrekt vanuit solidariteit. Mijn rol is kijken wat wij vanuit onze organisatie Citizenne kunnen toevoegen. Het ecologische aspect, zero-waste cooking, maar ook: hoe maken we het plezant.’

Honger naar islam

Bouchataoui stamt uit de Rif in Marokko, al is ze zelf geboren in de stad Meknès als voorlaatste kind in een rijtje van zes, vier jongens en twee meisjes. Wanneer ze drie is, verhuist het gezin naar België. De kinderen groeien op en lopen school in het ­Mechelen van de jaren 70 en 80. Thuis wordt Berbers en een beetje Arabisch gesproken.

‘Als tiener had ik veel vragen over mijn geloof, maar ik vond weinig antwoorden. Zeker niet in het Nederlands’, begint Bouchataoui. ‘Mijn zus woonde toen al in Rotterdam – ze is op haar zeventiende getrouwd – en ik herinner me dat ik daar in de bibliotheek op zoek ging naar Nederlandstalige boeken over de islam. In de mondelinge overlevering alleen kon ik me niet vinden. Ik discussieerde dikwijls met mijn vader, dat kon thuis, maar ook hij kon me niet verder helpen.’

‘Na een paar jaar had ik wel wat kennis vergaard en was er een vraag naar islamleerkrachten.’ Van het een komt het ander: na de middelbare school verkast Bouchataoui naar Brussel en gaat ze aan de slag in een basisschool. Lesmateriaal is er nauwelijks. ‘En als er al Nederlandstalige boeken waren over de islam, waren ze allesbehalve toegankelijk’, lacht ze. ‘Ik heb uren tijd gestoken in het maken van kindvriendelijk lesmateriaal.’

Al snel ondervindt de jonge Bouchataoui dat haar leerlingen méér nodig hebben dan louter godsdienstonderwijs. Hun rugzak is vaak al zwaar geladen. Bouchataoui besluit om te gaan studeren – en maakt zo een oude droom waar. Haar bachelor sociaal werk leidt tot een stage in de Vaartkapoen (VK) in Molenbeek, en van daaruit naar Avansa Citizenne, voorheen Vormingplus Citizenne: een Brusselse organisatie die aan niet-formele educatie doet. ‘We creëren contexten waarin gedialogeerd kan worden, waarin mensen van en met elkaar leren’, duidt Bouchataoui.

Theater van onderdrukten

Een van de eerste onderwerpen die Bouchataoui vastpakt bij Citizenne is de negatieve beeldvorming rond de islam. Alsof er ook maar één islam bestaat. ‘In die tijd – ik spreek over tien jaar geleden – werd alles heel eenzijdig en clichématig in beeld gebracht. Terwijl ik om mij heen héél veel diversiteit zag en mezelf herkende in de boeken van bijvoorbeeld Fatima Mernissi (Marokkaanse feministische sociologe, red.). Zij stond voor een geloof dat vrouwen respecteert en emancipeert, dat maakt dat ze hun ruimte opnemen. Maar en cours de route merkte ik: hoe meer je werkt rond negatieve beeldvorming, hoe meer je er helaas toe bijdraagt. Dus besloten we om positieve activiteiten te organiseren, waarin mensen elkaar ontmoeten.’

Met Forumtheater of ‘theater van de onderdrukten’ vindt Citizenne een unieke manier om het gesprek aan te gaan over gevoelige thema’s en te zoeken naar oplossingen. ‘We spelen scènes na uit eigen ervaring, die meestal slecht aflopen, en gaan vervolgens samen met het publiek op zoek naar oplossingen. De thema’s? Huiselijk geweld, radicalisering, genderrollen, intimiteit en kanker. Mensen herkennen zich in de scènes, voelen dat ze niet alleen zijn, durven voor het eerst te babbelen over taboes, trekken zich aan elkaar op, krijgen meer begrip en worden weerbaarder’, stelt Bouchataoui.

Ook de iftar, de maaltijd om bij zonsondergang het vasten te breken tijdens de ramadan, blijkt een ideaal breekijzer om moslims en niet-moslims samen te brengen. Bouchataoui en haar partners maken er één groot, verbindend feest van met toffe muziek en lekker eten. Het gaat de goede kant op met de beeldvorming, maar dan zijn er de terreuraanslagen in maart 2016 waarbij 35 mensen gedood worden. De moslims in ons land blijven verweesd achter.

‘Je voelde een nijpende behoefteom in gesprek te gaan. Om te tonen: niet alle moslims zijn zo. Toen hebben we het Hospitality Festival in het leven geroepen, en veel partners wilden meedoen. Er was een sense of urgency om elkaar te ontmoeten, om het te hebben over het alledaagse. Want in de media, en op de sociale media, leek het alsof we van een andere planeet kwamen.’

Sinds 2017 werd het Hospitality Festival op verschillende plaatsen in de stad georganiseerd. ‘Onze moslimdeelnemers zijn fier dat ze iets positiefs over de islam kunnen delen in de publieke ruimte, en dus met niet-moslims. Onbekend is onbemind. Zo weten veel mensen niet dat er tijdens de ramadan 20.000 maaltijden per dag worden uitgedeeld aan mensen die het minder goed hebben. Verbinding en waardering staan centraal. En ja, het is ook een statement: de ramadan hóórt bij Brussel.’

Vrouwen kiezen voor zichzelf

Flashforward naar vandaag, 2023. Na een paar moeilijke coronajaren, die eens te meer de digitale kloof hebben blootgelegd, draait de werking van Citizenne weer op volle toeren en is Bouchataoui aanweziger dan ooit. De beeldvorming rond de islam is nog niet wat ze moet zijn – ‘Soms heb ik de indruk dat de islam gebruikt wordt om kliks en sharesbinnen te rijven’ – maar het gaat wel weer bergop.

Zelf heeft ze ook een proces doorgemaakt: ze heeft een punt gezet achter haar huwelijk. ‘Ik heb bewust gewacht tot de kinderen ouder zijn (haar zoon en dochter zijn nu 20 en 23 jaar, red.). Dat zie ik best veel in mijn omgeving, vrouwen die, eenmaal hun kroost is opgegroeid, kiezen voor zichzelf. We hebben er ook coaching rond georganiseerd. Niet dat we scheidingen aanmoedigen, maar we proberen vrouwen wel te laten zien dat bepaalde ideeën à la “ik moet leven in functie van mijn man en kinderen of familie”, of “ik moet mezelf helemaal wegcijferen” ingebakken narratieven zijn. Het duurt een tijdje voor je die kunt deconstrueren, maar het is wel nodig voor de persoonlijke ontwikkeling van vrouwen. Wie gelukkig in het leven wil staan, moet ook investeren in zichzelf. En dan durven vrouwen op een bepaald moment te zeggen: ik kies voor mezelf.’

‘Uit een rondje “genderrollen challengen” tijdens het Forumtheater bleek dat vrouwen vonden dat zíj dan wel een emancipatietraject hebben doorlopen, maar dat hun man vaak niet mee is in het verhaal en blijft hangen in een traditioneel rollenpatroon.’ Die dingen bespreekbaar maken, is Bouchataoui’s levenswerk. Mochten er acht dagen in een week zitten, ze zou er acht op acht mee bezig zijn.

Nog zo’n taboe is kanker. Sinds 2019 organiseert Citizenne in samenwerking met Kom op tegen Kanker ‘Life Iftars’ met als boegbeeld Bouchataoui’s vriendin Hada El Jaouhari. Zij stierf in november vorig jaar. ‘Haar enthousiasme, haar waardigheid en openheid werkten aanstekelijk. Het is dat wat me drijft: de energie die je krijgt van mensen als je hun potentieel aanboort.’